DW Türkçe’nin Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) iş birliği ile yürüttüğü Gölge Diplomatlar (#ShadowDiplomats) araştırması, Türkiye kamuoyunca çok tartışılmayan fahri konsolosluk statüsünün getirdiği ayrıcalıkları ve bu ayrıcalıklardan kimlerin faydalandığını gözler önüne serdi.
Öyle ki Türkiye’nin 1976’da taraf olduğu “Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesi”ne göre fahri konsoloslar askerlikle ilgili yükümlülüklerden muaf tutuluyor. Bu durum ise dikkatleri son dönemde sayıları artan genç fahri konsolosların üzerine çekiyor.
Yaş ortalaması düştü
Araştırma, Türkiye’de uzun yıllardır kabul edilen bu temsiliyette yaş ortalamasının düştüğünü gösteriyor. AKP ile bağları olan birtakım fahri konsolosların ise misyona başladıkları periyotta en genç fahri konsolos olduklarını ya da kendilerini ‘en genç fahri konsolos’ olarak tanıttıkları dikkat çekiyor. Bu isimler ortasında AKP Eskişehir Milletvekili Harun Karacan’ın oğlu Alihan Karacan, AKP’li İskenderun Belediye Lideri Mehmet Fatih Tosyalı’nın oğlu Şerif Tosyalı ve AKP Genel Merkez Dış Münasebetler Lider Yardımcısı Emre Ete bulunuyor.
En genç fahri konsolos unvanını duyuran isimler ortasında AKP Eskişehir Milletvekili Harun Karacan’ın oğlu Alihan Karacan, AKP’li İskenderun Belediye Lideri Mehmet Fatih Tosyalı’nın oğlu Şerif Tosyalı ve AKP Genel Merkez Dış İlişkiler Başkan Yardımcısı Emre Ete bulunuyor. Her üç isim de Viyana Sözleşmesi’nden doğan ‘askerlikten muaf olma’ hakkını kullanıp kullanmadıklarına dair sorumuza cevap vermedi. Bu isimlerin fahri konsolosluğunu onaylayan Dışişleri Bakanlığı da mevzuyla ilgili yorum yapmadı.
Ancak DW’ye konuşan uluslararası hukuk uzmanlarına göre Viyana Sözleşmesi, ‘askerlikten muafiyet’ de dahil tüm hükümleriyle sözleşmeye taraf olan bir ülke olan Türkiye için bağlayıcı. Türkiye’nin memleketler arası hukuk alanındaki en uzman uzmanlarından biri olan eski AİHM yargıcı İstek Türmen, “Türkiye uluslararası bir sözleşmeye taraf ise o sözleşmeye uymak zorundadır. Bu Viyana Sözleşmesi için de geçerlidir” diyor.
Eski AİHM yargıcı İstek TürmenFotoğraf: DW/K. Akyol
Türkiye’de 300’ü aşkın fahri konsolos var
Dışişleri Bakanlığı’na göre Türkiye’nin dünyanın farklı ülkelerinde bulunan fahri konsolos sayısı 108’e ulaşırken Türkiye’de yabancı ülkelerin fahri konsolosluğunu yapan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının sayısı 300’ü geçiyor. Hem Türkiye’de bulunan yabancı ülke fahri konsoloslarının hem de Türkiye’yi yurtdışında temsil eden fahri konsolosların bu statüyü elde etmesi için Türkiye’nin onayı gerekiyor. Lakin onayladığı fahri konsolosların sayısı giderek artan Türkiye, benimsediği bu siyaset doğrultusunda, bu statüyü kullandırmayı kabul eden her ülke üzere muhakkak kurallara uymak zorunda.
Uluslararası diplomasinin bu alanındaki kuralları düzenleyen Viyana Sözleşmesi’nin 67’inci unsuru ise şahsî yükümlülüklerden bağışıklık kapsamında “Kabul eden devlet, fahri konsolosluk memurlarını her türlü kişisel yükümlülük ve hangi neviden olursa olsun kamu yararı hizmetleriyle, istimval, yardım ve konaklama gibi askerlikle ilgili yükümlülüklerden muaf tutacaktır” diyor.
Altınbaş Üniversitesi Hukuk Fakültesi Milletlerarası Özel Hukuk Anabilim Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. İlyas Gölcüklü, Viyana Sözleşmesi’nin, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Madde 90/f.5 gereği kanun hükmünde olduğuna ve sözleşmeye karşı Anayasa’ya terslik argümanı ile Anayasa Mahkemesi’ne dahi başvurulamayacağına dikkat çekiyor ve ekliyor: “Usulünce yürürlükten kaldırılmadığı sürece Viyana Sözleşmesi tüm hükümleriyle taraf devletler için bağlayıcıdır.”
“Vatandaşlığından bağımsız”
Sözleşmenin 67’inci unsuruna nazaran taraf devletlerin fahri konsolosları askerlikle ilgili yükümlülüklerden muaf tutmayı taahhüt ettiklerini tabir eden Gölcüklü, “Böylece kabul eden devlet diğer bir ifadeyle ev sahibi devlet, fahri konsolosluk memurları lehine olan bu haklara saygı duymakla yükümlüdür. Türkiye de hem Viyana Sözleşmesi kapsamında hem de devletlerle yapılan İkili Konsolosluk Anlaşmaları çerçevesinde Madde 67’ye yapılan genel atıfla bu hakları tanımaktadır” diyor.
Sözleşmeye nazaran, her devletin fahri konsolosluk memurlarını atayıp atamama yahut ülkesinde kabul edip etmeme kararında özgür olduğunu vurgulayan Gölcüklü, münasebetiyle fahri konsolosu kabul eden devlet hangisi ise o devletin Viyana Kontratı kapsamında kabul ettiği fahri konsolosun haklarını vatandaşlığından bağımsız formda dikkate alacağına işaret ediyor.
Emekli diplomat Ünal Çeviköz ise 67’inci maddede askerlikten muafiyet sağlandığının görüldüğünü belirterek “Bence yanlış. Fahri konsolos T.C. vatandaşı ise askerlik de bir vatandaşlık görevidir ve Viyana Sözleşmesi’ne sığınılarak bu türlü bir muafiyete sahip olmamalıdır” yorumunu yapıyor.
Peki genç yaşta fahri konsolosluk elde eden isimler nasıl bir profil çiziyor?
Emekli diplomat Ünal ÇeviközFotoğraf: wikipedia/CTBTO
23 yaşında istekli diplomat
Araştırma, 2020 yılında Türkiye Hava Kurumu’nda üst düzey bir göreve getirilen AKP Eskişehir Milletvekili Harun Karacan’ın oğlu 28 yaşındaki Alihan Karacan’ın daha erken yaşlarda fahri konsolos da olduğunu gösteriyor.
1994 doğumlu Karacan, Kosova’nın Eskişehir fahri konsolosu. Kamuya açık kaynaklar incelendiğinde Karacan’ın bu ülkenin fahri konsolosluğuna tam olarak hangi tarihte atandığına dair şeffaf bir bilgiye rastlanmıyor. Ancak Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği’nin Mart 2017’deki bir etkinliğine fahri konsolos unvanıyla katıldığı haberlerde yer alıyor. Bu tarihte Karacan 23 yaşındaydı. Alihan Karacan, aynı dönemde Eskişehir Kızılay Başkan Yardımcılığı ve Satranç Federasyonu İl Temsilciliği görevlerini de yürütüyordu.
Alihan Karacan’ın ismi en son Temmuz 2020’de Cumhuriyet tarihinin en köklü kurumlarından Türk Hava Kurumu’na (THK) atanmasıyla kamuoyunun gündemine gelmişti. Sözcü gazetesinin haberi, THK’ye Haziran 2020’de üye olan Karacan’ın, bir ay içinde kurumun en yüksek gelire sahip olan Eskişehir Şubesi’ne lider olarak atandığını ortaya çıkardı. Kelam konusu atama, kamuoyunda Karacan’ın bu görevi sürdürmesi için gerekli bilgi ve deneyime sahip olmadığı ve AKP’li bir vekilin oğlu olduğu için bu vazifesi aldığı tenkitlerine yol açtı.
Bir müddet AKP Genel Lider Yardımcılığı misyonunda de bulunan AKP Eskişehir Milletvekili Harun Karacan, akaryakıt istasyonları olan Karacan Şirketler Grubu’nun ortaklarından. Harun Karacan bir yandan da Türkiye’de Makedonya’nın Eskişehir fahri konsolosluğu görevini yürütüyor. Bu göreve 2013 sonlarında getirilen Harun Karacan, Makedonya’nın fahri konsolosu olarak, oğlu Alihan Karacan’ın fahri konsolosluğu için Kosova büyükelçiliğine teklifte bulunup bulunmadığı ya da oğlunu bu konuda teşvik edip etmediği konusunda sorularımızı yanıtlamadı.
Zamanının en genç fahrisi
İskenderun’un AKP’li Belediye Başkanı Mehmet Fatih Tosyalı ve Şerif Tosyalı da baba-oğul fahri konsolos olanlardan.
Mehmet Fatih Tosyalı, Türkiye’de Slovenya’nın Hatay fahri konsolosluğunu yürütürken, oğlu Şerif Tosyalı aynı şehirde Karadağ’ın fahri konsolosu. Şerif Tosyalı’nın Türkiye’de devrinin en genç fahri konsolosu olduğuna dair haberler Aralık 2013’te çıktı. Şerif Tosyalı, o dönem 28 yaşındaydı. Baba Tosyalı’nın fahri konsolos olması ise 2012’ye dayanıyor.
2007 yılında seçildiği MÜSİAD Hatay Şube Başkanlığı görevini 12 yıl boyunca yürüten Mehmet Fatih Tosyalı, 1988 yılında kurdukları aile şirketi Tosyalı Holding’e bağlı tüm şirketlerde idare heyeti üyeliği yaptı. Holding, demir çelik dalında faaliyet gösteriyor. Oğlu Şerif Tosyalı ise şu anda Holding’in yönetim kurulu üyesi.
Tosyalı Holding için Hatay’da 80 dönümlük deniz dolgusunda tartışmalı imar değişikliği planı birinci olarak 2006’da yargıya taşınmış, Danıştay kararı ‘dur’ demesine karşın projenin Ocak 2022’de Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığınca onaylanması kamuoyunda tepkiye yol açmıştı. Plan, Nisan 2022’de Hatay’ın İskenderun ilçesinde yapılan belediye meclisinde de onaylandı. Projeyle ilgili yargı süreci devam ediyor.
Mehmet Fatih Tosyalı, gerek şirketleri hakkındaki yargı sürecinin Slovenya açısından fahri konsolosluğunu olumsuz etkileyip etkilemediği gerekse oğlunun çok genç yaşta fahri konsolos seçilmesi sürecinde bir tesiri olup olmadığına dair sorularımıza cevap vermedi.
Seçim kampanyasında fahri konsolos vurgusu
Türkiye’de bulunan ve en genç fahri konsolos unvanına sahip olduğunu duyuran isimlerden biri de AKP Genel Merkez Dış İlişkiler Başkan Yardımcısı olan Emre Ete. Ete, aynı zamanda Türkiye’de vazife alan ve yabancı ülkeleri temsil eden T.C. vatandaşlarının ‘birlik ve beraberliğini sağlamak’ adına kurulan Dünya Fahri Konsoloslar Derneği’nin (DFKD) İdare Konseyi Lideri.
2015 seçimlerinde AKP’den İstanbul 2’nci bölge milletvekili adayı olan Ete, seçim kampanyasında “Latin Amerika’nın en genç Fahri Konsolosu” unvanını kullanmıştı. O dönem basına yansıyan açıklamalarında yüksek öğrenimini Amerika’da tamamladığını, Latin Amerika’nın en genç Fahri Konsolosu ve Türkiye’nin seçilmiş en genç mütevelli heyet üyesi olduğunu belirten Ete, “Ben inanıyorum ki, bizim ülkemizden daha nice enler çıkacaktır” tabirlerini kullanmıştı.
Teknoloji, züccaciye ve fuarcılık bölümlerinde faaliyet gösteren firmaların idare heyetlerinde bulunan ve Dünya Helal Tepesi Kurul Lider Yardımcısı da olan Ete, 2015 yılında Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın elinden “2015 Yılı En İyi Genç Girişimci” ödülünü almıştı.
Emre Ete aynı zamanda AKP döneminde İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne (İBB) arazi satışıyla kamuoyunun gündemine gelen Atmaca Küme İdare Konseyi Lideri Adem Atmaca’nın damadı. İBB Başkanı Ekrem İmamoğlu, geçen yıl, 2016’da İBB’den 11 milyon dolara alınıp dört gün sonra 47 milyon dolara tekrar İBB’ye satılan arazi olayını duyurarak şirket hakkında hata duyurusunda bulunmuştu.
Honduras’ın İstanbul Fahri Konsolosu olan Emre Ete, bu görevine Mayıs 2016’da başladı. Kamuya açık kaynaklara nazaran 1982 doğumlu olan Ete, bu statüyü kazandığında 34 yaşındaydı. Emre Ete’nin abisi Dünya Helal Zirvesi Konsey Başkanı Yunus Ete ise Lesotho Krallığı’nın İstanbul Fahri Konsolosu. Yunus Ete, ayrıyeten Dünya Fahri Konsoloslar Derneği İdare Heyeti Genel Sekreteri.
Emre Ete, CC plakalı araç kullanımı ve ‘askerlik muafiyeti’ dahil fahri konsolosluk vazifesinden doğan haklardan hangilerini kullanıp kullanmadığına dair yönelttiğimiz sorulara cevap vermedi. DW Türkçe’nin Türkiye’de şurası bir dernek olan Dünya Fahri Konsoloslar Derneği’nin faaliyetleri konusunda sorduğu sorular da yanıtsız kaldı.
Aile boyu fahriler
Öte yandan Türkiye’de yabancı ülkeleri temsil eden ve T.C. vatandaşı olan fahri konsoloslar incelendiğinde bir aile içerisinde birden fazla fahri konsolos olan örnekler Karacan ve Tosyalı ve Ete’lerle sınırlı değil.
Tarım sektöründe faaliyet gösteren Özova Group’un sahibi Murat İçcan Kazakistan’ın Hatay fahri konsolosluğunu yürütürken oğlu Mevlüt Emre İçcan Senegal’in Hatay Fahri Konsolosu olarak atandı.
Durmazlar Makine İdare Şurası Lideri Hüseyin Durmaz da İngiltere’nin Bursa Fahri Konsolosu iken kız kardeşi ve aynı şirketin yönetim kurulu başkan yardımcısı olan Fatma Durmaz Yenibirlik 2015’te Polonya’nın Bursa Fahri Konsolosu oldu. Tramvay üreticisi olan Durmazlar, 2018’de birinci ihracatını AB üyesi Polonya’ya gerçekleştireceğini açıkladı. Fatma Durmaz Yenibirlik, söz konusu ihracatta fahri konsolosluk görevinin ne kadar etkili olduğuna dair sorumuzu yanıtlamadı.
Öte yandan SUMMA İnşaat’ın sahipleri Selim Bora Svaziland’ın, kardeşi Fatih Bora Nijer’in, Fatih Bora’nın eşi Zeynep Bora ise Ruanda’nın fahri konsolosu. Şirketin Afrika bölgesinde çok sayıda yatırımı bulunuyor.
Celal Metin ve Ali Kerem Metin de baba-oğul fahri konsolosluk misyonunu sürdüren iş insanlarından. METCAP Energy firmasının sahibi Celal Metin Papua Yeni Gine’nin İstanbul fahri konsolosluğunu yürütürken, oğlu Ali Kerem Metin Marshall Adaları’nın İstanbul Fahri Konsolosu.
Aynı aile içinde olup da birden fazla ülkenin fahri konsolosluğunu üstlenen isimler bu durumun ne biçimde ve hangi motivasyonla gerçekleştiğine ait sorularımıza cevap vermedi.
Fotoğraf: ICIJ
Peki bu olağan bir durum mu?
Emekli diplomat Ünal Çeviköz, “Bir aile üyesinin fahri konsolosluğu iyi yürütmesi dolayısıyla aynı ailenin diğer mensupları da başka ülkeler tarafından fahri konsolos olarak önerilebilir” diyor ve ekliyor: “Diğer yandan Türkiye’de fahri konsolosluk sosyal statü için çok kullanıldığından ‘Benim babam şu ülkenin fahri konsolosu olur ya da kardeşim bu ülkenin fahri konsolosu’ deyip bir tür CV zenginliği yaratıp ondan yararlanarak da aynı ailede birden fazla fahri konsolosluk edinilmesi mümkün.”
#ShadowDiplomats nedir?
“Shadow Diplomats” (Gölge Diplomatlar), milletlerarası diplomaside en az incelenen rollerden biri olan fahri konsolosluğa ışık tutuyor. Bu istekli diplomatlar, çoklukla büyükelçilik yahut konsolosluk bulunmayan yerlerde, yabancı hükümetlerin çıkarlarını desteklemek için kendi ülkelerinden çalışıyor.
Soruşturma, fahri konsolosluk sisteminin, gereğince denetlenmeden atanan ya da kazandıkları bu statüyü kendilerini zenginleştirmek, kanun yaptırımlarından kaçmak yahut siyasi gündemleri ilerletmek için kullanan kimi isimler tarafından baltalandığını ortaya koydu.
Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ve ABD’li haber kuruluşu ProPublica’nın koordinatörlüğünde hazırlanan, 46 ülkeden 61 medya kuruluşunu kapsayan bir gazetecilik iş birliği olan “Shadow Diplomats (Gölge Diplomatlar)” 160 gazetecinin ortak çalışmasıyla hazırlandı. Türkiye ile ilgili çalışmayı yalnızca DW Türkçe’nin gerçekleştirdiği global araştırmada yer alan gazeteciler skandallara yahut ceza davalarına karışmış en az 500 adet fahri konsolos tespit etti.
